10 x 10 ÇAPRAZ DAMA
Çapraz Dama zeka spor dallarından olan Dama Sporunun 4 resmi varyetesinden biridir. Yabancı kaynaklarda International Checkers, 10×10 Draughts isimleri ile anılabilir. FMJD’nin resmi olarak kabul ettiği 4 Dama oyunu 10×10 Çapraz Dama (Checkers, International Checkers, 10×10 Draughts), Rus Daması, Brezilya Daması ve Türk Damasıdır.
10 x 10 Uluslararası Çapraz Dama’da 20’si beyaz 20’si siyah olmak üzere toplam 40 taş vardır ve taşlar rakip taşların üzerinden atlayarak birbirlerini tahta dışına alarak yok ederler. Nihai hedef rakibin tüm taşlarını yok etmektir. Sonuçta rakibin tüm taşlarını oyun alanı dışına alan taraf oyunu kazanır. Her iki tarafından rakibin tüm taşlarını tahtadan uzaklaştırma şansı bulunmadığı durumlarda beraberlik mümkündür.
Damanın Faydaları
- Hızlı ve doğru düşünmeye alıştırır, olaylara doğru yorumlarla yaklaşabilme yeteneği kazandırır.
- Dikkati bir konuda yoğunlaştırma alışkanlığı sağlar.
- Kendine güven duygusu aşılar ve geliştirir.
- Bireysel güç ve yetenekleri açığa çıkarmaya yardımcı olur.
- Konulara şüpheci yaklaşımı benimsetir.
- Çok yönlü ve diyalektik düşünmeyi geliştirir.
- Kişileri düşünen, araştıran yargılayan bireyler haline getirir ve yaratıcılıklarını geliştirir.
- Başarıya sistemli ve disiplinli bir çalışma ile ulaşılabileceğinin kavranmasını sağlar.
- Kurallara uymayı, dostça yarışmayı, kaybetmeyi kabullenmeyi, kazananı kutlamayı öğretir.
Çapraz Dama Tahtasının Özellikleri
10 x 10 Uluslararası Çapraz Dama sporunun oyun alanı adından da anlaşılacağı gibi 10 adet dikey ve 10 adet yatayın yer aldığı bir zeminden oluşur. Yatay ve dikeylerin kesişimlerinden 100 adet kare meydana gelir. Bu 100 adet karenin 50 tanesi açık renkli 50 tanesi ise koyu renklidir.
Taşlar sadece koyu renkli karelere yerleştirilir ve oyun boyunca sadece koyu renkli karelerde hareket edebilirler.
Çapraz Damada Taşların Dizilişi
20 açık renk (genelde beyaz), 20 adet koyu renk (genelde siyah) toplamda 40 adet taşın 10×10 Çapraz Dama tahtasında dizilişi aşağıdaki diyagramdaki gibidir. Tüm taşlar sadece koyu renkli karelere yerleştirilir.
Tahtayı ve taşları doğru bir şekilde yerleştirip yerleştirmediğinizi anlamak için beyazla oynayan oyuncunun sağ köşesinde beyaz kare olduğunu görerek anlayabilirsiniz.
Her iki oyuncununda kendisine en yakın yataydaki siyah kareden başlayarak sadece koyu renkli karelere taşlarını yerleştirmesi gereklidir.
Çapraz Dama’da Taşların Hareketleri
Çapraz Dama tahtasında iki taş bulunur; yoz ve dama “farklı kaynaklarda kral taş, vezir taş gibi kavramlar görebilirsiniz” olan taşlar.
Yoz Taşların Hareketi
Oyun başlangıcında bütün taşlar yoz taştır. Oyuna her zaman beyazlar (açık renk) başlar. Yoz taş iki türlü hareketi vardır. Normal ilerleme hareketi ve taş alma hareketi.
Yoz taşlar normal ilerleme hareketlerinde bir hamle de sağ veya sol çaprazlarındaki karelerden birine sadece bir kare ilerleyebilirler. Hiç bir yönde asla düz hareket yapamazlar. Taş alma hamlesi haricinde kesinlikle bulundukları pozisyondan daha geride bir pozisyona hamle yapamazlar.
Diyagramdaki bir kaç yoz taşı inceleyecek olursak mesela 37 numaralı karede bulunan yoz taş sadece 31 numaralı kareye hareket edebiliyor çünkü hareket kabiliyeti olan diğer yönde kendi taşı bulunuyor.
Yolu üzerinde bulunan 32 numaralı karedeki taş ise iki farklı hamle yapabilir 27 ve 28 numaralı karelerden istediği karelerden birine ilerleyebilir.
Yoz taşın taş alma hareketi
Yoz taş sağ veya sol çaprazında bulunan taşı üzerinden atlamak koşuluyla alabilir. Yoz taşın rakip taşın üzerinden atlayabilmesi için hamle yaptığı yönde üzerinden atladığı taşın bitişik çaprazındaki karenin mutlaka boş olması gerekir. Taş alma hamlesi sonrasında yeni bir taş alma pozisyonu doğuyorsa hamle devam eder. Eğer geri yönde alınabilecek bir taş bulunuyorsa sadece taş alma amacıyla geriye yönlü hamle yapılabilir. Hamle sırası kendisinde olan oyuncunun birden fazla yerden taş alma imkanı varsa hangi hamleyi yapacağı oyuncunun tercihine bırakılmıştır. Taş alma zorunluğu vardır fakat çok olan yerdeki hamleyi yapma zorunluluğu yoktur.
Yoz taşın birden fazla taş alması
Yukarıdaki diyagramdan da anlayabileceğiniz gibi eğer bir yoz taş taş alma hamlesini yaptığında ulaştığı karede tekrar bir taş alabilecek durumdaysa bu hamleyi yapar. Bu kural yoz taşın yeni geldiği kare içinde geçerlidir. Bu sebepten yoz taş aynı hamle dizisinde alabileceği taşları aldıktan sonra hamlesi tamamlanır.
Yoz taş sadece rakip taşı almak amacıyla rakip taşın üstünden atlayabilir, kendi taşının üzerinden atlayamaz.
Yoz taşın dama taş olması
Olası hamleler sonrasında oyun başlangıç pozisyonlarında yoz taş olarak oyuna başlayan taşlardan beyaz oyuncunun taşlarından herhangi biri 1, 2, 3, 4 veya 5. karelerden (beyaza göre 10. yataydaki kareler) birine ulaştığında -kral yolu, kral hanesi gibi tanımlamalara rastlayabilirsiniz- ulaştığında, siyah oyuncunun herhangi bir taşı 46, 47, 48, 49 veya 50. karelerden (beyaza göre 1. yataydaki kareler) herhangi birine ulaştığında DAMA -kral taş gibi kavramlara rastlayabilirsiniz- özelliği kazanır. Yoz taş Dama özelliği kazandığında hamlesini tamamlamış olur.
Bir yoz taş dama olduğunda üzerine bir yoz taş daha konulur. Bu sayede oyun esnasında o taşın dama olduğu anlaşılır. (Bilgisayar oyunlarında taşın üzerinde kral tacı simgesi görülebilir.)
Yukarıdaki diyagramda 23 numaralı karede bulunan beyaz yoz taş 3 adet siyah taşı alabilecek durumda. Siyah 18 numaralı karede yer alan siyah yoz taşı almak için hamlesini yapıyor beyaz taşın yeni ulaştığı pozisyonda tekrar alabileceği bir taş var. Beyaz oyuncunun bu taşı da alması lazım beyaz 8 numaralı karedeki taşıda alıyor ve 3 numaralı kareye geliyor. 3 numaralı karenin bulunduğu satır dama hanesi fakat beyaz bu kareye geldiğinde tekrar taş alabilecek durumda bu yüzden bu taşı da alması gerekiyor. Beyaz 9 numaralı karedeki siyah yoz taşı da alıyor ve hamlesini 14 numaralı karede tamamlıyor. Peki beyaz dama hanesinden (kral yolu) geçtiği için dama özelliği kazandı mı?
Yukarıdaki diyagramda hamlenin bitmiş hali var ve hamlesi sonrasında 14 numaralı kareye gelen beyaz yoz taşın dama olmadığını görüyorsunuz. Bir yoz taşın dama olabilmesi için hamlesini için hamlesini dama hanesinde bitirmesi gereklidir.
Dama (kral-vezir) taşın hareketi – Damanın Hareketi
Bir yoz taş “Dama” özelliği kazandıktan sonra sağ veya sol çaprazda ileri veya geri yönlü istediği kadar ilerleyebilme yeteneği kazanır. İlerlediği yönde kendi taşı varsa kendi taşından bir önceki kareye kadar olan karelerden istediğine gidebilir.
Damanın taş alması – Dama taşın taş alması – Kral taşın taş alması
Damanın hamlesini yaptığı yönde rakip taş varsa ve ilerlediği yönde rakip taşın arkasında en az bir kare boş olmak suretiyle alabileceği tüm taşları alarak hareketine devam eder. En son aldığı taştan sonra ki boş karelerden ilerleyebileceği herhangi bir karede hamlesini sonlandırır.
Damanın taş alması
Diyagramda 39 numaralı karede yer alan beyaz dama 28 numaralı karede yer alan siyah yoz taşı alır. Bu hamlesini yaparken siyah taşın üzerinden atlar ve kırmızı çizginin bulunduğu herhangi bir karede hamlesini bitirebilir.
Damanın Birdin Fazla Taş Alması / 1
Diagramda beyaz oyuncunun 39 numaralı karede bulunan damasının birden fazla taşı almasını görüyorsunuz. Dama’nın çapraz yönlerde ileri veya geri istediği kadar kare ilerleyebileceğini biliyoruz. Beyaz dama ileri yönlü sol çaprazında bulunan 22 numaralı siyah yoz taşı alabilir bunun için üzerinden atlayıp 22 numaralı kareden sonraki bir kareye gelmesi lazım. Bu duruma baktığnızda beyaz dama 11 numaralı kareye geldiğinde tekrar taş alabileceği için bu kareye gelmesi lazım. Sonrasında beyaz oyuncu sırasıyla 2 ve 24 numaralı karelere ilerleyerek 2 taşı daha alıyor. Şu anda beyaz dama 24 numaralı karede ve 29 numaralı karedeki siyah yoz taşı alabilecek durumda. Bu sebepten hamlesine devam ediyor. Hamlesini 33 veya 38 numaralı karelerden birine yapabilir çünkü aynı yönde alabileceği bir taş daha var. Diyagramımız da biz 38 numaralı kareye oynadı ve sonrasında 47 numaralı kareye gelerek 42 numaralı karedeki siyah yoz taşı da oyun dışında bıraktık. Beyaz damamız artık 47 numaralı karede ve yedi taşları tahta üzerinden alarak oyun dışına çıkarmalıyız.
Unutmayın Çapraz Dama taş alırken oynadığınız taş en son ulaşacağı kareye geldikten sonra taşlar toplanır. Bunun sebeplerinden biri de Türk Darbesi Kuralıdır.
Taş Alma Zorunluluğu
Çapraz Damada da Damada (Türk Daması) olduğu gibi taş almak zorunludur fakat ufak bir farkla. Çapraz Dama çok olan yerden taş alma zorunluluğu yoktur.
Hamle sırası kendisinde olan oyuncu taş alabileceği birden fazla hamle var ise hangisinden taş alacağına kendisi karar verir. Çok olan yerde taş alma zorunluluğu yoktur.
Türk Darbesi (Türk Vuruşu) Kuralı
Yukarıdaki diyagramı dikkatlice inceleyin. Hamle sırası siyah damada. Siyah dama 33 numaralı karedeki beyaz yoz taşın üzerinden geçerek 22 numaralı kareye geliyor. Sonrasında 27 numaralı karedeki beyaz yoz taşın üzerinden geçerek 36 numaralı kareye geliyor. Sonra yine 41 ve 42 numaralı karelerdeki beyaz yoz taşların üzerinden geçerek 38 numaralı kareye geliyor.
Beyaz oyuncu 38 numaralı kareye ulaştıktan sonra 32 numaralı karedeki beyaz yoz taşı alabilir mi?
Çapraz Damada taşların hamle bittikten sonra alındığını unutmayın . Siyah oyuncu 27 numaralı karedeki beyaz taşı almıştı fakat taşlar hamle bittikten sonra toplanacağı için siyah oyuncunun 32 numaralı karedeki taşı alamaz. Çünkü bunu yapabilmesi için 27 numaralı karedeki beyaz taşın üzerinden tekrar geçmesi lazım ve bunu yapamaz . Bu kurala Türk Vuruşu kuralı diyoruz.
Bazı kaynaklar bu kuralı dama taş alırken geçtiği bir kareden tekrar geçemez şeklinde yanlış şekilde aktarmaktadır. Doğrusu birden fazla taş aldığı bir hamlede taş almış olduğu kareden tekrar geçemez olmalıdır. Yukarıda gördüğünüz gibi dama birden fazla taş alırken geçtiği bir kareden (yukarıdaki diyagramda 33 numaralı kareden ikinci kez geçebiliyor.
NOTASYON
Notasyon konusu çok önemlidir bu yüzden bu konuya çok dikkat etmelisiniz.
Ulusal ve uluslararası turnuvaların hepsinde notasyon yazma zorunluluğu vardır. Yani notasyon yazmayı bilmeyen bir oyuncu turnuvalara katılamaz.
Çapraz Dama tahtası 10 yataydan ve 10 dikeyden toplam 100 kaderen oluşur. Çapraz Dama’da sadece koyu renkli kareler kullanıldığı için sadece koyu renkli kareler notasyon ile isimlendirilmiştir. Çapraz damada notasyon sadece rakam ile yapılır.
Numaralandırmaya siyah oyuncunun oynadığı taraftan siyah oyuncunun sağında kalan ilk siyah kareden başlanır ve sırasıyla sadece siyah karelere numara verilir. Tahta üzerindeki en küçük numara 1 en büyük numara 50 dir. 50 numaralı kare beyaza göre 1. yataydaki beyazın sağında kalan en son siyah karedir.
Aşağıdaki örnekleri inceleyiniz.
Yukarıdaki diyagramda;
- Beyaz yoz taş 28 numaralı karede.
- Siyah yoz taş 9 numaralı karede.
Taş hareketinin notasyon ile yazılması
| 1. 40-35 | 2. 34-29 |
| 3. 39-33 | 4. 32-27 |
| 5. 14-20 | 6. 19-23 |
| 7. 12-17 |
Yukarıdaki diyagramda 8 farklı hamle ve aşağıda bu hamlelerin nasıl yazıldığını görüyorsunuz. Bir taş hamle yaptığında bulunduğu kare kısa çizgi (-) gittiği kare yazılır.
Taş alma ve hamleler dizisinin notasyon kağıdına yazılması
Taş alma hamlesi notasyonda x işareti ile gösterilir. Taşın bulunduğu karenin numarası, çarpı (x) işareti, taşın ulaştığı kare numarası şeklinde yazılır. Aynı hamlede birden fazla taş alınıyorsa. Uzun notasyonda taşın bulunduğu kareden başlayarak her aldığı taş için x işareti ve sonrasına geçtiği karenin numarası yazılır. Kısa notasyonda ise bulunduğu kare isminde sonra x işareti konur bundan sonra taş alma hamleleri sonucunda oyuncunun ulaşmış olduğu son karenin numarası yazılır.
Aşağıda belirli bir hamleden başlayıp karşılıklı hamleler sonucu taş almalarında olduğu bir oyun kesitini inceleyeceğiz. Beyaz, siyahın karşılıklı yapmış oldukları birer hamle oyun içerisinde bir hamleyi ifade eder ve notasyon kağıdında aynı satıra yazılır. Beyaz oyuncunun yaptığı hamle beyaz hanesine, siyah oyuncunun yaptığı hamle siyah hanesine yazılır.
39 numaralı karedeki beyaz yoz taş 33 numaralı karedeki siyah yoz taşı alıyor. Bu hamle notasyon kağıdında 39×28 şeklinde yazılır.
Taş alma hamleleri çarpı işareti (x) ile gösterilir.
Diyagramda 50 numaralı karede yer alan beyaz dama 33 ve 17 numaralı karelerdeki siyah yoz taşları alabilecek durumda. Hamlesini şekildeki oklarda gösterildiği gibi yapıyor. Bu hamlesini uzun veya kısa notasyonla gösterebilir.
Uzun notasyon ile beyaz oyuncu hamlesini 50x22x11 şeklinde görülebilir.
Kısa notasyon ile beyaz oyuncu hamlesini 50×22 şeklinde yazabilir.
Siyah oyuncu 22-27 hamlesini yapıyor.
Beyaz oyuncunun 44’teki daması taş alır durumda. Hamlesini 44x11x2x13x24 veya 44×24 şeklinde yazabilir.
Siyah oyuncu 20 deki taşıyla beyaz damayı almak zorunda. Hamlesini yapar ve 20×29 şeklinde yazar.
Yukarıdaki hamleleri notasyon kağıdına nasıl yazacağımızı aşağıdaki tabloda görelim. (Biz burada 1 numaralı satırdan başlıyoruz fakat bu oyundaki birinci hamle değil çünkü bize verilmiş bir diyagramdan başlıyoruz. Öncesindeki hamleler notasyon kağıdında gösterilmiş değil. Oyun başlangıç pozisyonundan başladığında birinci hamleden itibaren başlayarak karşılıklı hamleler ilgili alana birinci satırdan başlayarak yazılır. Oyuncular hem kendi hamlelerini hem de rakibin hamlelerini yazmak zorundadır.)
